Тыва чурттуг Салим Сарыгны Новосибирскиге хулиганнар дерзиизи-биле эттеп эриидээш, өрттедипкеннер, ооң түңнелинде ол кижи амызындан чарылган.Ол дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң «ВКонтактыда» арнынга мынча деп бижээн: «Бистиң кээргенчиг чаңгыс чер-чурттуувус болгаш оглувус дерзии эрииделди эртип шыдаваан. Ону Тываже дүрген эккээр херек. Оолдуң төрел болгаш чоок кижилери-биле улуг чидиригни үлежип тур мен».Новосибирскиге болган ол халап дугайында Салимниң өөнүң ишти Чодураа Чамыяң регион удуртукчузунче бижээн. Олар бичии уруу-биле Новосибирскиге өрээл хөлезилеп алгаш чурттап турганнар. 

Алдын казып тып турар черлерниң ажылын республиканың Үлетпүр болгаш энергетика яамызының коллегиязынга сайгарган. 2013 чылдың эрткен сес айларында Тывага 1188,6 килограмм алдынны казып тыпкан, эрткен чылдың бо үезинге деңнээрге, 51,8 хуу өскен. Алдын тывыкчыларының күжениишкинниг ажылының түңнелинде республикада үлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизи январь — август айларда 103,7 хуу четкен, даг-тывыш үлетпүрүнүң продукциязының деңзигүүрү 38,8 хуу турганындан 40,3 хуу четкен.Тываның девискээринде алдынны үш бүдүрүлге—«Ойна», «Тардан-Голд» КХН болгаш «Тыва» ААН казып тып турар.

Делегейниң хөгжүм хүнүнге
Октябрь 1-ниң хүнүн ЮНЕСКО-нуң шиитпири-биле бүгү делегейниң хөгжүм хүнү кылдыр 1975 чылда чарлаан.Бо делегей организациязынга мындыг саналды киирген улустарның аразында улуг совет композитор Дмитрий Шостакович база бар турган. Ооң-на чылдагааны турган боор, 1996 чылда азы Шостаковичиниң 90 харлаан оюнда бо байырлалды Россияга албан-езузу-биле байырлап эгелээн. Бүгү делегейде байырлалды, янзы-бүрү хөгжүм-биле холбашкан культурлуг хемчеглер эрттирип, демдеглеп турар. Бистиң республикада ындыг кончуг калбаа-биле эвес-даа бол, уран чүүл школаларында, училищелерде ону демдеглеп турар. Моон соңгаар ону калбаа-биле байырлаарын чедип алыры чугула, чүге дизе ыры-хөгжүм чоннуң сагыш-сеткилин сергедир, хей-аъдын бедидер болгай.

Сентябрь 26-да ТР-ниң Чазааның Бажыңынга 2014-2016 чылдарда бюджет политиказының дугайында айыткалды таныштырган калбак хурал болуп эрткен. Аңаа Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол, Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) Даргазы Каң-оол Даваа, ТР-ниң Чазааның бүгү кежигүннери, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттары, муниципалдыг тургузугларның удуртукчулары, республиканың бүгү яамыларының, албан-организацияларының төлээлери киришкен.

Шолбан Кара-оолдуң чугаалап турары-биле алырга, 2014 юбилейлиг чылдың бюджедин тургузуп турар болганда, бюджет айыткалын база бо үеде кылыры таарымчалыг.

Эрткен неделяда ТР-ниң Дээди Хуралынга Моолдуң Убса-Нур аймааның хамааты Төлээлекчилер хуралының депутаттарын ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттары хүлээп ап, ажыл-агыйжы ужуражылганы эрттирген.Ужуражылгага ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) Даргазы К. Даваа, оралакчызы О. Кольчикова болгаш  Моол таладан Убса-Нур аймактың хамааты Төлээлекчилер хуралының Даргазы Ч.Чимэд, чурттакчы чон ортузунга кадык, чогаадыкчы база күш-ажылчы хүрээлелди тургузар болгаш социал хөгжүлде талазы-биле комитеттиң даргазы Ц. Алимаа, тус черниң эрге-чагырга органнары база өске-даа организациялар-биле хамаатыларның кады ажылдажылгазының талазы-биле комитеттиң даргазы С.Амраа, хамаатыларның айыыл чок чоруун хандырар база эрге-хоойлуну, корум-чурумну камгалаар айтырыглар талазы-биле комитеттиң даргазы Н.Бүрен, долгандыр хүрээлелдиң айыыл чок чоруунуң база экологтуг дең-дески чоруунуң талазы-биле комитеттиң даргазы Э. Баатарсан болгаш өске-даа депутаттар киришкен.

Республиканың хоочуннары хар-назыны дөгүй бергенин тоовайн, хөй-ниити амыдыралынга идепкейлии-биле киржип турарлар. Оларның ол идепкейи улам калбарып, кожууннарда, сумуларда хоочуннар чөвүлелдери тургустунуп, көвүдеп орар. Хоочуннар чөвүлелдериниң кежигүннериниң чон аразынга чорудуп келген хөй-ниитижи ажылының ачызында аныяк-өскенниң кижизидилгезиниң, корум-чурум айтырыглары, харын-даа мырыңай «Спортту – бажыңнар чанынче» деп төлевилел чедиишкинниг шиитпирлеттинип турар. Ажыл-ишти, хөй-ниитижи амыдыралды углап-баштаарынга хоочуннар улуг арга-дуржулгалыг боорга, оларның санал-оналдарын тус черлерниң удуртукчулары кичээнгейлиг дыңнаар, хүн бүрүде ажыл-херектеринге ажыглап келген. 

Тываның хүндүлүг хоочуннары болгаш пенсионерлери!
Делегейниң Улуг назылыг кижилер хүнү-биле чүректиң ханызындан чедирген байырывысты хүлээп ап көрүңер!Ол байырлал — чаңгыс демниң болгаш салгалдарның уламчылаашкынының, кижи төрелгетенниң амыдыралы-биле тудуш апарган үелерниң үзүк-соксаал чогунуң демдээ-дир.
Боттарының эрес-шудургу күш-ажылы-биле бистиң чуртувусту, республикавысты, бистиң хоорайларывысты болгаш суурларывысты сайзыраткан кижилерге хүндүткелди ол хүн көргүзүп турар бис. Хөй-ле төөгүлүг болуушкуннарның херечилери болган, бүгү чурт-биле кады бергелерни болгаш шылгалдаларны шыдап эрткен, бистиң чуртувустуң болгаш төрээн республикавыстың чечектелиишкини дээш күжүңерни берип келген силер.

«Шупту бир дем-биле» деп чаагай сеткил марафонунга киришкен Тываның чурттакчыларының харам чогун ыраажы Валерия магадап көрген.Сентябрь 29-тан эгелеп бирги каналга Бүгү-россияның «Шупту бир дем-биле» деп чаагай сеткил марафону эгелээн. Чурттуң чону 4447 дугаарже СМС-тер чорудуп, Ыраккы Чөөн чүк регионунуң чурттакчыларын деткип турар-лар. Үер-чайык элээн каш муң кижиниң бажыңнарын үреп каапкан. Чыгдынган акша-хөреңги-биле төп телеканал когараан кижилерге дүрген туттунар бажыңнар тудуп бээр деп шиитпирлээн.

 «Регионнар клуву» федералдыг эксперт четкизи РФ-тиң субъектилериниң удуртукчуларының ажыл-чорудулгазының ээлчеглиг үнелелин парлаан. Сентябрь 16-дан 22-ге чедир МИЧ-лерге ат-сывы хөй үнүп турган дараазында 4 удуртукчуну эки деп демдеглээн:

Буура дааның мөңге сыннарының эдээн тырткан хүн үнер чүгүнде ыдыктыг Хайыраканга чаглактанган дег, тайбың сайзыраан үнүш-дүжүткүр, бай-байлак ховунуң ортузунда сайзанак дег чараш хоорай Шагаан-Арыг аалчыларны байырланчыг уткуп алган. Арыннарында өөрүшкү чайнаан улуг-бичии чоннуң каас-шиник кудумчуларда хөйүн! Оларның аразында чайгы шыкта өң-баазын чечектер дег, чаптанчыг чаштар, артистер, спортчулар база республиканың кожууннарының төлээлери бөлүк аайы-биле чыскаалыпкан.

Өртке удур эки тура командаларынга өрт өжүрер техниканы байырлыг байдалга дамчыдарының езулалы Кызыл хоорайга болган. Зил-131-ниң баазазынга кылдынган арс-14 деп алды машинаны өртке удур техниказы чок суурларга дежурныйлаашкын эрттирер кылдыр берген. Машина бүрүзүн өртке удур дайынчының үш комплект хеви-биле четчелээн. Машиналарның дүлгүүрлерин муниципалдыг тургузугларның удуртукчуларынга Чазак Даргазының оралакчызы Виталий Бартына-Сады хүлээдип берген. Зил-131 деп автомобильдерден аңгыда, ХК болгаш ОБ агентилели 12 «Robin Koshin» деп мотопомпаны база дамчыдып берген. 

Бо чылын регионнар аразының «Улуг-Хем хүнү» экологтуг байырлалын Тывага демдеглээр. Ооң кол хемчеглери сентябрь 28-те Кызылга Красноярск крайның болгаш Хакасияның төлээлериниң киржилгези-биле болуп эртер. Совет Тываның 5 чылы стадионнуң баарында шөлге чурттакчы чонну солун оюн-тоглаа программазы манап турар. Аңаа Красноярскиниң, Хакасияның, Тываның чогаадыкчы коллективтериниң концертинден аңгыда, күчүлүг Улуг-Хемге тураскааткан чуруктарны болгаш чоннуң ус-тывыжын делгээр. Шөл кухнязын база организастаар, күзелдиг чон балык мүнүн ижер аргалыг. Байырлалдың хүндүлүг аалчылары дээрге-ле, «Улуг-Хем — бичии чораан үемниң хеми» чогаадыгга, «Улуг-Хемге аян-чорук» чурулга мөөрейинге тиилээн өөреникчилер болур.   

Тываның лицей-интернады ТР-ниң Чазааның болгаш Өөредилге, эртем болгаш аныяктар херектериниң талазы-биле яамызының 1993 чылда кады ажылдажылгазының ачызында тургустунган. Күрүнениң инновациялыг өөредилге чери 2006 чылда «Өөредилге» деп мурнады хөгжүдер национал төлевилелге тиилээш, хөй-ниитиниң деткимчези-биле лицей деп эрге-байдалды албан-езузу-биле чаалап алган. Лицейниң ажыл-чорудуунуң өөреникчилерге билиг бээр талазы-биле бедик деңнелдиин ооң доозукчуларының чедиишкиннери херечилеп турар.

«2013—2015 чылдарда гуманитарлыг эртемнер талазы-биле эртем шинчилелдериниң күрүне деткимчези» республиканың тускай сорулгалыг программазынга өскерилгелерни регионнуң Чазаа киирген. Ол өскерилге езугаар программаның акшаландырыышкынын 60 млн. рубльге өстүрген (16 млн. 678 муң рубль турган болза, 78 млн. 160 муң рубль чедирген). Ону Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылы-биле болгаш Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылы-биле холбаштыр боттандырган деп, өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Бичелдей демдеглеп турар. Программага дүүштүр күүседир кол сорулгаларның бирээзи—Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдун бүрүнү-биле чаартып кылыры. 2011-2012 чылдарда болган чер шимчээшкиннеринден ол аажок үрелген. Ону септеп кылырынга 73 млн. 160 муң рубльди тускайлаан, федералдыг бюджеттен 22 млн. 600 муң рубль келир.

Сентябрь 27-де
Эр болгаш херээжен ойнакчылар ортузунга хол бөмбүүнге республика маргылдаазы;  
«Мээң сактыышкынымда хоорайым» деп сактыышкын кежээзи – Шагаан-Арыг хоорайда районнуң Культура төвүнге 17.00-19.00 шакта;
Сентябрь 28-те
Аът чарыжы – Улуг-Хем кожуун чагыргазының мурнунда шөлге финиш, 9.00-14.00 шакта;  
Шагаан-Арыг хоорайның бажыңнар девискээринде командаларның фестивалының «Хоорайның чалыылары-дыр бис!» деп уругларга оюн-тоглаалыг программа – Саяно-Шушенская 3 биле Дружба 59-та бажыңнар девискээриниң спортчу шөлдеринге 12.00-15.00 шакта;